Ψύχωση και Τέχνη
.
Αν μπορούμε να δανειστούμε μια κατάσταση από την φυσιολογική ζωή που να μπορεί να περιγράψει με ακρίβεια την ψύχωση, αυτή είναι η ονειρική μας δραστηριότητα, με μια σημαντική όμως διαφορά: στον ψυχωτικό τρόπο σκέψης απουσιάζει, ο μηχανισμός της λογοκρισίας (συγκρατεί το πρωτόγονο υλικό και το όνειρο δεν μετατρέπεται σε εφιάλτη) που σημαίνει ότι ο ψυχωτικός ασθενής βιώνει την πραγματικότητα ως ιδιαίτερα οδυνηρή, τρομακτική, εφιαλτική (Freud, 2012; Mack, 1969; Λελεδάκη, et al. 2022).
.
Ο ψυχωτικός ασθενής χάνει μέρος της επαφής του με την πραγματικότητα, δεν μπορεί να ξεχωρίσει τις ρεαλιστικές από τις μη ρεαλιστικές εμπειρίες του, ούτε τον εαυτό του από τον μη εαυτό. Η διάλυση του ψυχικού κόσμου αφορά στην απώλεια συνοχής και της ταυτότητας του Εαυτού (splitting of the Ego). Πρόκειται για τον πιο πρωτόγονο αμυντικό μηχανισμό ο οποίος έχει ολέθρια αποτελέσματα, θυσιάζεται μια πολύ κεντρική περιοχή και λειτουργία Εαυτού η οποία αποτυπώνεται ως μια αλλαγή τόσο της αίσθησης όσο και των ορίων του εαυτού (Conway & Ginkell, 2014; Βερίγου, & Γκαρλέμου, 2023).
.
Στο παραλήρημα του ψυχωτικού, η πραγματικότητα καθίσταται ένα αρχαϊκό αλλότριο βίωμα (ψευδαισθήσεις), ένα επίπονο ψυχικό βίωμα που ο ασθενής επεξεργάζεται μέσω μιας αλλότριας γλώσσας (αποδιοργανωμένο λόγο και σκέψη) για να προστατευθεί από ένα ασυνείδητο κίνδυνο (πχ παραλήρημα μεγαλείου, διωκτικό). Στην ουσία τα παραγωγικά αυτά συμπτώματα συνιστούν λύσεις με προσαρμοστική αξία. Είναι ένας τόπος να υπάρχει το άτομο και να ζει (Doherty & Owen, 2014; Keepers, et.al.,2020).
.
Κατά τον Freud, στην ψύχωση χάνεται η αναπαράσταση του αντικειμένου, δεν υπάρχει πια ψυχικά, το απωθημένο βρίσκεται πια στη διάθεση του Εγώ οπότε η σύγκρουση εξωτερικεύεται. Οι επιθυμίες έρχονται σαν ξένοι από έξω, απελευθερώνονται από την εξουσία του Εγώ (από την αρχή της πραγματικότητας), το καταλαμβάνουν, του επιτίθενται, το τιμωρούν (φωνές). Ένα τρομακτικό άγχος κατακλύζει το ψυχικό όργανο. Ψύχωση σημαίνει σε τελευταία ανάλυση, να ζεις εκτός του εαυτού, να χρησιμοποιείς τον εξωτερικό κόσμο για να αποδράσεις από τον εαυτό (Freud, 2001).
.
Τα συμπτώματα της ψύχωσης αποτελούν ένα είδος συμβιβαστικών λύσεων της σύγκρουσης. Αυτοί οι συμβιβασμοί είναι μεν ανάλογοι με εκείνους των νευρώσεων αλλά σε ένα πολύ πιο χαμηλό και πρωτόγονο. Ο Mentzos, (1999), διατείνεται ότι μερικά από τα συμπτώματα στην ψύχωση αποτελούν ίσως ένα είδος συμβιβασμού μεταξύ επιθυμίας επαφής με το αντικείμενο και άμυνας εναντίον του.
.
Eικαστικές τέχνες
Κεντρικό σημείο στο χτίσιμο της σχέσης με τους ψυχωτικούς ασθενείς είναι η ανεύρεση ενός σημείου ταύτισης, το χτίσιμο της εμπιστοσύνης και η ανάπτυξη μιας κοινής γλώσσας άσχετα αν η γλώσσα αυτή είναι ο λόγος, η μουσική, η ζωγραφική , η τέχνη γενικότερα.
.
Στην χρησιμοποίηση της τέχνης στις ψυχιατρικές θεραπείες, επιδιώκεται πρώτα από όλα η δημοσιοποίηση της οδύνης του ασθενούς και μέσω της έκφρασης αυτής, η επικοινωνία με τον εξωτερικό κόσμο που περιβάλλει τον πάσχοντα. Ο θεραπευτικός αυτός προσανατολισμός προσπαθεί να αντισταθμίσει και να αντικαταστήσει τα ελλείμματα της επικοινωνίας τα οποία φέρει η αποσυμβολοποίηση του ψυχωτικού. Εδώ η προσπάθεια συνίσταται στην χρήση και άλλων κανάλια επικοινωνίας (αφού τα κύρια κανάλια του λόγου και της γλώσσας ήταν διακεκομένα ή διαταραγμένα). Μια μη λεκτική συναισθηματική σχέση, για μη λεκτικές σηματοδοτήσεις και ανταλλαγές μηνυμάτων μεταξύ των δύο (Μπαϊρακτάρης, 1994; Case,& Dalley, 2014).
.
Η αναπαράσταση του θεραπευτή
Η θεώρηση (η αναπαράσταση) που έχει ο θεραπευτής για την ψυχική νόσο και τον θεραπευμένο του, παίζει καθοριστικότατο ρόλο στη στάση που υιοθετεί απέναντι σε αυτό ή αυτόν που καλείται να αντιμετωπίσει ή «θεραπεύσει».
.
Ο ερευνητής M. Bleuer αναφέρει: «Στον ψυχικό κόσμο του κάθε σχιζοφρενή υπάρχει και μια φυσιολογική ψυχική ζωή, καλυμμένη πίσω από την ψύχωση…», συμπληρώνοντας πως «…και πίσω από κάθε καθημερινή συμπεριφορά ενός ψυχικά υγιούς ατόμου ελλοχεύει και μια ψυχωτική ζωή». Η θέση του M. Bleuer μας βοηθά να κατανοήσουμε πόσο λανθασμένα μπορούμε να πορευθούμε, αν δεν συνυπολογίσουμε, στις όποιες παρεμβάσεις μας και τον φυσιολογικό άνθρωπο ή τις φυσιολογικές του πλευρές πίσω από την ψυχική του εκδήλωση και στην προκείμενη περίπτωση πίσω από την ψύχωση του.
.
Θεραπευτική σχέση
Ένας κοινός τόπος, μια κοινή «συνάντηση» στην οποία ο ασθενής επιθυμεί να μην είναι μόνος με τον τρόμο του αλλά κυριευμένος από την «αλλότρια» πραγματικότητα του αδυνατεί να πάρει οποιαδήποτε ενεργητική πρωτοβουλία για επικοινωνία την οποία αναπόφευκτα αναλαμβάνει αυτός που είναι έξω απ’ αυτόν.
.
Ο «εξωτερικός κόσμος» πρέπει να πάει σε αυτόν, να βρει τον δρόμο που οδηγεί σε αυτόν και να τον πλησιάσει. Εξωτερικός κόσμος για τον ασθενή είναι ο θεραπευτής καθώς και το πρόσωπο/πλαίσιο (δομή) που οργάνωσε αυτή την συνάντηση (Στεφανής, 2010; Mentzos, 1999).
.
Σκοπός της θεραπευτικής τακτικής είναι να διατηρήσουμε την επαφή με τον ψυχωτικό ασθενή μεταξύ μιας μεγάλης εγγύτητας και από την άλλη μιας μεγάλης απόστασης. Ο απώτερος στόχος είναι να δώσουμε στον ασθενή την ευκαιρία να έχει καινούργιες εμπειρίες που θα του δείχνουν πρακτικά ότι είναι δυνατό δυο ανεξάρτητα πρόσωπα να έχουν μια στενή και έντονη σχέση ,χωρίς να χρειάζονται επιπρόσθετες ασφάλειες με ψυχωτικούς μηχανισμούς επειδή κινδυνεύουν να χάσουν τον εαυτό τους. Ο ασθενής φοβάται τόσο την συγχώνευση όσο και την μοναξιά. Αυτό που χρειάζεται από τον θεραπευτή είναι ο συνδυασμός μεταξύ αποστασιοποίησης και εναισθητικής συμμετοχής (Mentzos, 1999; Γιαννίκου, 2015; Ασέρ, 2017).
.
Ειρήνη Ρόκα
Ψυχολόγος-Ψυχοθεραπεύτρια
.
Βιβλιογραφία
- Bleuler, M. (1984). What is schizophrenia?. Schizophrenia Bulletin, 10(1), 8-10.
- Case, C., & Dalley, T. (2014). The handbook of art therapy. Routledge.
- Conway, P., & Ginkell, A. (2014). Engaging with psychosis: A psychodynamic developmental approach to social dysfunction and withdrawal in psychosis. Psychosis, 6(4), 313-326.
- Doherty, J. L., & Owen, M. J. (2014). Genomic insights into the overlap between psychiatric disorders: implications for research and clinical practice. Genome medicine, 6, 1-13.
- Freud, S. (2001). The Complete Psychological Works of Sigmund Freud Vol. 12: The Case of Schreber Papers on Technique & Other Works (Vol. 12). Random House.
- Freud, S. (2012). On dreams. Courier Corporation.
- Keepers, G. A., Fochtmann, L. J., Anzia, J. M., Benjamin, S., Lyness, J. M., Mojtabai, R., … & (Systematic Review). (2020). The American Psychiatric Association practice guideline for the treatment of patients with schizophrenia. American Journal of Psychiatry, 177(9), 868-872.
- Kring, A. M., Davison, G. C., Neale, J. M., & Johnson, S. L. (2010) Ψυχοπαθολογία. Gutenberg.
- Mack, J. E. (1969). Dreams and psychosis. Journal of the American Psychoanalytic Association, 17(1), 206-221.
- Mentzos, S. (1999). Operationalisierung versus» Psychodynamisierung «in der Psychodiagnostik. In Forum Psychoanal Psychosenther (Vol. 1, pp. 21-49).
- Ασέρ, Α. (2017). Ιωάννης Βαρτζόπουλος, Η κοινή προέλευση λογικής και τρέλας. Ψυχανάλυση και σχιζο-ϕρένεια, Εκδόσεις ποταμός, Αθή-να 2016, 240 σελ. Επιστήμη και Κοινωνία: Επιθεώρηση Πολιτικής και Ηθικής Θεωρίας, 35, 229-233.
- Βερίγου, Γ. Γ., & Γκαρλέμου, Α. Γ. (2023). Η εμπειρία των ψυχοθεραπευτών σχετικά με την θεραπευτική σχέση με άτομα με ψύχωση (Master’s thesis).
- Γιαννίκου, Μ., & Θώμο, Α. (2015). Ο άρρωστος με ψυχωσική διαταραχή και η αντιμετώπιση του.
- Λελεδάκη, Ν., Καστρίτης, Χ., & Καρπουτζάκη, Ζ. (2022). Ψύχωση και ψυχοκοινωνική αποκατάσταση: ποιες είναι οι απόψεις των ειδικών.
- Μπαϊρακτάρης, Κ. (1994). Ψυχική Υγεία και Κοινωνική Παρέμβαση: εμπειρίες, συστήματα, πολιτικές. Αθήνα: Εναλλακτικές Εκδόσεις Αντιπαραθέσεις, 15, 33-34.
- Στεφανής, Ν. (2010). Σχιζοφρένεια: αιτιοπαθολογία/θεραπεία. 10442/8238, 00-30.
.