Το «αγκάθι» του στίγματος
.
«Κάποτε, όπως λέει η ιστορία, σε καιρούς περασμένους,
τότε που έγιναν τόσα και τόσα,
πραγματικά ή φανταστικά και άλλα αμφίβολα
κάποιος καταπιάστηκε με το γιγάντιο έργο
.
να καταγράψει σ’ ένα βιβλίο ολόκληρο το σύμπαν
και, με παράφορο ζήλο, αφοσιώθηκε
στο τεράστιο και περίπλοκο γραφτό του
ώσπου χάραξε και απάγγειλε και τον τελευταίο στίχο.
.
Ήταν έτοιμος να ευχαριστήσει την τύχη
Όταν, σηκώνοντας τα μάτια, είδε στον αέρα
έναν αστραφτερό δίσκο και τότε, κεραυνοβολημένος,
κατάλαβε πως είχε ξεχάσει το φεγγάρι.
.
Η ιστορία που διηγήθηκα, αν και επινοημένη,
μπορεί να περιγράψει αρκετά καλά τη μοίρα
όλων εμάς που για επάγγελμα έχουμε διαλέξει
να μετατρέπουμε σε λέξεις τη ζωή μας.
.
Πάντοτε χάνεται το σπουδαιότερο.»
.
– Χόρχε Λούις Μπόρχες: Το φεγγάρι
.
Παραθέτοντας αυτό το όμορφο ποίημα του Μπόρχες, παρμένο από το βιβλίο «Μυθολογίες Βίας και Καταστολής» (Τσαλίκογλου, 1996, σελ. 235), θέλησα να προλογίσω το παρόν άρθρο που έχει ως στόχο την εκκίνηση δημιουργικού διαλόγου γύρω από το θέμα του στίγματος στην ψυχική ασθένεια και ιδιαίτερα στη σχιζοφρένεια και άλλες διαταραχές στο φάσμα των ψυχώσεων.
.
Η ολοένα και μεγαλύτερη ανάπτυξη του επιστημονικού κλάδου της κλινικής ψυχοπαθολογίας που έχει εφαρμοσμένο χαρακτήρα και διερευνά τις κλινικές εκδηλώσεις των ανθρώπινων ψυχικών λειτουργιών (Ουλής, 2010) έχει συνεισφέρει σημαντικά στην πρόληψη, την έγκυρη και έγκαιρη διάγνωση και την επιλογή της καλύτερης δυνατής θεραπείας των ψυχικών διαταραχών. Παρόλη την πρόοδο ωστόσο στον τομέα της επιστημονικής γνώσης και πρακτικής και παρόλες τις σημαντικές προσπάθειες που καταβάλλονται για τη βελτίωση για των παρεχόμενων θεραπευτικών, συμβουλευτικών, φροντιστικών και υποστηρικτικών υπηρεσιών σε άτομα που αντιμετωπίζουν κάποια ψυχική διαταραχή, υπάρχει ένα «αγκάθι» στην επίτευξη της ψυχοκοινωνικής αποκατάστασης των ανθρώπων αυτών: το στίγμα.
.
Με βάση τους Corrigan και Bink (2005), υπάρχει πληθώρα προκαταλήψεων που πηγάζει από το στιγματισμό των ανθρώπων με ψυχικές διαταραχές, όπως: α. η προκατάληψη πως τα άτομα είναι υπεύθυνα είτε για την εμφάνιση των συμπτωμάτων τους, είτε για τη δυσκολία τους να τα εξαλείψουν, β. η προκατάληψη πως τα άτομα με ψυχικές διαταραχές είναι επικίνδυνα, απρόβλεπτα ή και βίαια και γ. η προκατάληψη πως τα άτομα δεν μπορούν να εργαστούν ή να διαβιώσουν αυτόνομα. Οι προκαταλήψεις αυτές οδηγούν στο να βιώνουν οι ψυχικά πάσχοντες διακρίσεις από την κοινωνία και τους θεσμούς όπως είναι: α. η αποφυγή και η παραμέληση τους, β. ο αποκλεισμός τους από το δικαίωμά στη στέγη και στην εργασία και γ. δυσκολία στην εύρεση ιατρικής περίθαλψης (Corrigan και Bink, 2005). Οι μορφές προκαταλήψεων και διακρίσεων που μόλις αναφέρθηκαν, συγκροτούν αυτό που ονομάζεται κοινωνικός στιγματισμός. Εκτός όμως από το κοινωνικό στίγμα, οι άνθρωποι με κάποια ψυχική διαταραχή, έχουν να αντιμετωπίσουν τον αυτοστιγματισμό ή εσωτερικευμένο στίγμα˙ να αντιμετωπίσουν δηλαδή το πλήγμα της αυτοπεποίθησης και της αυτοαποτελεσματικότητάς τους, το οποίο προκύπτει από τον φόβο, ότι η ψυχική ασθένεια δεν θα τους επιτρέψει να ανταποκριθούν ακόμα και σε καθημερινά πράγματα και προέρχεται από την «εφαρμογή» του κοινωνικού στίγματος στον ίδιο τον εαυτό (Corrigan and Bink, 2005). Ιδιαίτερα στα άτομα που πάσχουν από σχιζοφρένεια ή κάποια άλλη διαταραχή στο φάσμα των ψυχώσεων, το πρόβλημα του στίγματος είναι ακόμα εντονότερο, καθώς τα άτομα τότε νοούνται στερεοτυπικά ως περισσότερο επικίνδυνα, απρόβλεπτα και με λιγότερες πιθανότητες να αναρρώσουν (Wood, Byrne, Enache and Morrison, 2018). Ένα από τα παραδείγματα που μπορεί να βοηθήσει το να καταλάβουμε πόσο ενσωματωμένα είναι τα στερεότυπα για τα άτομα με ψυχικές διαταραχές στην κοινωνική συνείδηση, είναι η απεικόνιση της ψυχικής ασθένειας στον κινηματογράφο, όπου κυριαρχεί η παρουσίαση των ψυχικά πασχόντων είτε ως άτομα επικίνδυνα, είτε ως εγκληματίες, είτε ως ακραία ναρκισσιστικές προσωπικότητες, ή ακόμα ως κωμικές καρικατούρες, δημιουργώντας μία αίσθηση απόστασης και διαχωρισμού του κοινού από τους χαρακτήρες αυτούς ως «εμείς και αυτοί» (Arboleda-Flόrez, 2003; Byrne, 2000).
.
Σύμφωνα με τον Byrne (2000), το στίγμα δημιουργεί στους ανθρώπους με κάποια ψυχική ασθένεια την αίσθηση της ντροπής και τους οδηγεί στο να προσπαθούν να το «κρύψουν» από τον περίγυρό τους, το οποίο έχει ως αποτέλεσμα να μην αναζητούν εύκολα βοήθεια. Επιπλέον, το στίγμα έχει ως αποτέλεσμα χρόνια ασθενείς να μένουν με ολοένα και πιο αποδυναμωμένο κοινωνικό δίκτυο υποστήριξης, βιώνοντας την απομόνωση και την εγκατάλειψη (Πορτινού, 2008). Στο σημείο αυτό εγείρεται ένα σημαντικό ερώτημα: «Τι μπορούμε να κάνουμε, ώστε να καταπολεμήσουμε το στίγμα και να βοηθήσουμε την πρόσβαση των ανθρώπων με ψυχικές διαταραχές στις παρεχόμενες υπηρεσίες, αλλά και να βελτιώσουμε την ψυχοκοινωνική τους αποκατάσταση;».
.
Καθώς το στίγμα είναι ένα πολυμελετημένο ζήτημα, αρκετοί τρόποι προτείνονται από τη βιβλιογραφία, όπως: α. η κοινωνική διεκδίκηση μέσω διαμαρτυριών- κοινωνικοί αγώνες, β. η ένταξη της ψυχικής υγείας στην εκπαίδευση, γ. η επαφή με τους ψυχικά πάσχοντες, δ. η καλλιέργεια συλλογικής ταυτότητας στους ψυχικά πάσχοντες και η γνωστική αποκατάσταση του στίγματος (Corrigan, 2008), ε. ο δημόσιος διάλογος και πολλοί ακόμη τρόποι. Θεωρώ ωστόσο σημαντικό, να σταθώ στην οπτική που μου έδωσε για την αντιμετώπιση του στίγματος στην ψυχική υγεία, η εμπειρία μου από την εθελοντική εργασία στο οικοτροφείο «Άγιος Κοσμάς» της ΑΜΚΕ Ίασις, όπου φιλοξενούνται άτομα με διάφορες ψυχικές διαταραχές, κυρίως στο φάσμα των ψυχώσεων. Μέσα από τον εθελοντισμό στο συγκεκριμένο πλαίσιο λοιπόν, γνώρισα βιωματικά πόσο σημαντικό είναι οι ψυχιατρικές δομές να έχουν έναν χαρακτήρα κοινωνικό˙ να είναι δηλαδή ανοιχτές στο να έρθει η κοινωνία σε επαφή με τους ψυχικά πάσχοντες, φροντίζοντας με τρόπο ουσιαστικό για την ψυχοκοινωνική τους αποκατάσταση. Μέσα από μία απλή βόλτα στη γειτονιά, από το να μπορέσει ο ένοικος να παραγγείλει τον καφέ του και να τον απολαύσει με τους φίλους του για παράδειγμα, γίνεται ένα μεγάλο βήμα, αφενός προς την αναίρεση του κοινωνικού στερεοτύπου προς τη μη- αυτονομία των ψυχικά πασχόντων και αφετέρου προς την ενίσχυση της αίσθησης της αυτοαποτελεσματικότητας του ατόμου. Επιπρόσθετα, πραγματοποιώντας ομάδες, είτε ψυχαγωγίας, είτε δημιουργικής απασχόλησης, είτε γνωστικής ή συναισθηματικής ενδυνάμωσης με τους ενοίκους, άρχισα με τον καιρό να έρχομαι όλο και πιο κοντά μαζί τους, νιώθοντάς τους πλέον αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής μου. Από αυτή την πολύ όμορφη σχέση που έχουμε αναπτύξει, μου έγινε πολύ εμφανής η αξία του να δούμε τον άνθρωπο πίσω από την ψυχική διαταραχή και του να αποτινάξουμε τις ταμπέλες που δημιουργούν την απόσταση και τον διαχωρισμό «εμείς- αυτοί», όπως συζητήσαμε και προηγουμένως στο άρθρο. Πολλές φορές έχουμε στο μυαλό μας, πως οι προβληματισμοί ενός ψυχικά πάσχοντος διαφέρουν πολύ από κάποιον άνθρωπο που δεν αντιμετωπίζει αυτή τη δυσκολία, ενώ ουσιαστικά μέσα από τη συζήτηση με τους ενοίκους μπορεί κανείς να δει, πως αυτό δεν ισχύει. Σίγουρα καλούνται πολλές φορές να έρθουν αντιμέτωποι με συμπτώματα- στα οποία βοηθά σε μεγάλο βαθμό η θεραπεία- ωστόσο οι προβληματισμοί αφορούν κυρίως, στις σχέσεις με τους φίλους τους, τις συντροφικές τους σχέσεις, το πως περνούν στην καθημερινότητά τους, τις σχέσεις με την οικογένειά τους κ.ο.κ.. Είναι πολύ σημαντικό λοιπόν, να δούμε πως εν τέλει οι άνθρωποι αυτοί είμαστε και εμείς, και να βρούμε τα κοινά μας κομμάτια, ώστε να συνδεθούμε μαζί, ξεπερνώντας τις προκαταλήψεις και δίνοντας έμφαση στο πόσο θεραπευτική, όμορφη, «μαγική» είναι η ανθρώπινη σχέση.
.
Αθηνά Αλεξοπούλου,
Εθελόντρια στο Οικοτροφείο «Άγιος Κοσμάς»,
ΑΜΚΕ ΙΑΣΙΣ
.
Βιβλιογραφία
- Ουλής, Π. (2010). Εγχειρίδιο Κλινικής Ψυχοπαθολογίας (2η έκδοση). Αθήνα: ΒΗΤΑ Ιατρικές Εκδόσεις. Πορτινού, Σ. (2008). Εκπαίδευση ψυχιατρικών ασθενών: Δυνατότητες και όρια. Στο Βλαχάκη, Ε., &
- Μανιαδάκης, Γ. (επιμ.), Ψυχική Υγιεινή και Ψυχική Διαταραχή στην Κοινότητα, Ζητήματα Πρόληψης, Θεραπείας και Εκπαίδευσης (σελ. 73-79). Αθήνα. ΒΗΤΑ Ιατρικές Εκδόσεις.
- Τσαλίκογλου, Φ. (1996). Μυθολογίες Βίας και Καταστολής (2η έκδοση). Αθήνα: Εκδόσεις Παπαζήση. Arboleda-Flόrez, J. (2003). Considerations on the Stigma of Mental Illness. The Canadian Journal of
- Psychiatry, 48(10), 645- 650. doi: 10.1177/070674370304801001
- Byrne, P. (2000). Stigma of mental illness and ways of diminishing it. Advances in Psychiatric Treatment, 6(1), 65-72. doi: 10.1192/apt.6.1.65
- Corrigan, P. W. (Ed.). (2005). On the stigma of mental illness: Practical strategies for research and social change. American Psychological Association. doi: 10.1037/10887-000
- Corrigan P. W. (2008). Understanding and Influencing the Stigma of Mental Illness. Journal of Psychosocial Nursing and Mental Health Services, 46(1), 42- 48. doi: 10.3928/02793695-20080101-04
- Wood, L., Byrne, R., Enache, G., & Morrison, A. P. (2018). Acute inpatients’ experiences of stigma from psychosis: A qualitative exploration. Stigma and Health, 3(1), 1-8. doi: 10.1037/sah0000063
.