ΕΠΙΣΤΡΑΤΕΥΟΝΤΑΣ ΤΗ ΘΕΤΙΚΗ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑ ΣΤΙΣ ΥΠΗΡΕΣΙΕΣ ΤΗΣ ΚΟΙΝΟΤΙΚΗΣ ΨΥΧΙΑΤΡΙΚΗΣ ΦΡΟΝΤΙΔΑΣ: H ΕΝΝΟΙΑ ΤΟΥ ΝΟΗΜΑΤΟΣ ΣΤΗ ΖΩΗ ΤΩΝ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΩΝ
.
Ο κλάδος της Θετικής Ψυχολογίας έρχεται να απαντήσει στο ερώτημα πώς ο σύγχρονος άνθρωπος μπορεί να αναπτύξει και να καλλιεργήσει την ευημερία του σε διάφορους τομείς σε μια εποχή γεμάτη προκλήσεις (Seligman & Csikszentmihalyi, 2000). Η Θετική Ψυχολογία, ως εκ τούτου αποτελεί έναν ταχέως αναπτυσσόμενο κλάδο της επιστήμης της ψυχολογίας. Ο όρος αυτός χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά το 1998 από τον καθηγητή ψυχολογίας και τότε πρόεδρο της Αμερικανικής Ψυχολογικής Ένωσης (APA) Martin Seligman, ο οποίος και έθεσε τις επιστημονικές βάσεις του νέου παραδείγματος και θέσπισε αυτό το νέο ρεύμα, φιλοδοξώντας να επαναπροσανατολίσει την επιστημονική κοινότητα προς τη μελέτη των θετικών χαρακτηριστικών των ατόμων, ομάδων κι οργανισμών. Κατά την τελευταία δεκαετία, η έρευνα στον τομέα της Θετικής Ψυχολογίας έχει στραφεί στην πρακτική εφαρμογή της γνώσης που έχει προκύψει από τα ερευνητικά δεδομένα, προσφέροντας μια νέα προοπτική στην πρακτική αξία των θετικών μεταβλητών. Μεταβλητές, όπως η υποκειμενική ευτυχία, η ικανοποίηση από τη ζωή και το νόημα ζωής βρίσκονται στο επίκεντρο της έρευνας κι αναδεικνύουν τα οφέλη τους σε διάφορους τομείς της καθημερινότητας του ατόμου (Peterson, Park & Seligman, 2005).
.
Σε αυτό το άρθρο λοιπόν, θα επικεντρωθούμε στη μεταβλητή του νοήματος στη ζωή, και πιο συγκεκριμένα στην κατηγορία των επαγγελματιών ψυχικής υγείας στα πλαίσια της κοινοτικής ψυχιατρικής φροντίδας κατ’ οίκον. Η ιστορία της ανθρωπότητας αναδεικνύει πως το θέμα του νοήματος ζωής είναι σημαντικό για το άτομο, αφού έχει διερευνηθεί εκτενώς τόσο σε φιλοσοφικό, όσο και σε θρησκευτικό επίπεδο από αρχαιοτάτων χρόνων μέχρι τη σημερινή εποχή. Μάλιστα, από τα μέσα του περασμένου αιώνα, η επιστήμη της ψυχολογίας μελετά το θέμα του νοήματος με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καθώς πληθώρα ερευνών έχουν υποδείξει υψηλή συσχέτιση μεταξύ της έλλειψης νοήματος ζωής και διαφόρων ψυχολογικών δυσλειτουργιών (Reker, 1997). Πιο πρόσφατες έρευνες μελετούν γενικότερα, τη σχέση του νοήματος ζωής με τη σωματική και ψυχική υγεία, ενώ τα αποτελέσματα αναδεικνύουν τη χρησιμότητα αυτής της μεταβλητής και τη σημαντικότητα της ύπαρξης νοήματος ζωής για τη συνολική ευημερία του ατόμου (Psarra & Kleftaras, 2013).
.
Κατά τη διάρκεια της μελέτης του νοήματος αναδείχθηκαν διάφορα ζητήματα, τα οποία έφεραν στο φως προκλήσεις αναφορικά με αυτή την έννοια. Ένα πρώτο θέμα αφορά την ανάγκη να αποσαφηνιστεί, κατά πόσο το νόημα ζωής προϋπάρχει ή χρειάζεται να κατασκευαστεί από τον άνθρωπο. Ορισμένοι ψυχοθεραπευτές, όπως για παράδειγμα ο Irvin Yalom (1980), υποστηρίζουν πως δεν υπάρχει προκαθορισμένο νόημα στο σύμπαν και πως κάθε άτομο χρειάζεται να αναλάβει την ευθύνη της αυτοδημιουργίας του χωρίς να αναζητά προκατασκευασμένα νοήματα. Ακόμη, ποικίλα ερευνητικά δεδομένα αναφέρουν ότι τα άτομα σκέφτονται περισσότερο το νόημα, όταν έρχονται αντιμέτωπα με τις αντιξοότητες της ζωής (Hill, 2018).
.
Ένα άλλο ζήτημα που προκύπτει είναι η διαφοροποίηση ανάμεσα στην έννοια της αναζήτησης και ύπαρξης νοήματος στη ζωή (Steger et al., 2006). Πρόσφατες έρευνες (Steger, Kashdan, Sullivan & Lorentz, 2008) έχουν επισημάνει ότι τα άτομα που υποστηρίζουν πως η ζωή τους έχει νόημα, εμφανίζουν μικρότερα επίπεδα κατάθλιψης κι άγχους, καλύτερη σωματική και ψυχική υγεία, προβαίνουν σε συνήθειες που προάγουν την ευημερία, δηλώνουν υψηλά επίπεδα ικανοποίησης αναφορικά με την εργασία τους και γενικότερα νιώθουν μεγαλύτερη ικανοποίηση από τη ζωή. Αντιθέτως, τα άτομα που βρίσκονται διαρκώς σε αναζήτηση νοήματος ή που δεν έχουν βρει κανένα νόημα στη ζωή τους, παρουσιάζουν χαμηλότερα επίπεδα ικανοποίησης από τη ζωή, προβαίνουν σε καταστροφικές για την υγεία τους συμπεριφορές και βιώνουν υψηλότερα επίπεδα άγχους και κατάθλιψης (Steger et al., 2015).
.
Όπως υποστηρίζει ο Baumeister (1991), η αναζήτηση μιας ζωής με νόημα βασίζεται σε τέσσερις ανάγκες του ατόμου για νοηματοδότηση. Συγκεκριμένα, αναδύεται η ανάγκη του ατόμου για σκοπό και στόχους με κατεύθυνση προς το μέλλον και ικανοποίησης αυτών. Το νόημα συνδέεται επίσης, με την ανάγκη του ατόμου για αξίες και με την αίσθηση πως οι πράξεις του προάγουν τη ζωή και το κοινό καλό. Το νόημα σχετίζεται παράλληλα, με την αίσθηση αυτοαποτελεσματικότητας, δηλαδή την αίσθηση ότι οι πράξεις στις οποίες προβαίνει το άτομο μπορούν να επιφέρουν αλλαγές στη ζωή του και το καθιστούν ικανό να ασκήσει κάποιον έλεγχο στο περιβάλλον του. Συνδέεται, τέλος με την αίσθηση προσωπικής αξίας, όπως για παράδειγμα όταν το άτομο ανήκει σε μια ομάδα στην οποία νιώθει ότι είναι χρήσιμο, καθώς κι όταν εργάζεται για το καλό του κοινωνικού συνόλου, του περιβάλλοντος ή της οικογένειας. Για τη μέτρηση του νοήματος ζωής και των συναφών διαστάσεών του, ο Steger και οι συνεργάτες του (2006), δημιούργησαν το εργαλείο Meaning Life Questionnaire (MLQ), το οποίο αξιολογεί τόσο την εξεύρεση, όσο και την παρουσία νοήματος στη ζωή ενός ατόμου.
.
Το ερώτημα όμως, που παραμένει ανοιχτό είναι τί συμβάλλει εντέλει στη διαμόρφωση του νοήματος ζωής;
Συμπερασματικά, οι περισσότερες μελέτες επισημαίνουν πως το νόημα ζωής δεν αποτελεί μονάχα απλώς ένα ακόμη, φιλοσοφικό ζήτημα, αλλά ένα θέμα ζωτικό για τον άνθρωπο κι άρρηκτα συνδεδεμένο με μία λειτουργική και χαρούμενη ζωή. Είναι δυνατό να αναπτύσσεται τόσο μέσω θετικών όσο κι αρνητικών βιωμάτων, ενώ τα άτομα συνήθως φαίνεται να βρίσκουν νόημα σε παραπάνω από μια πηγές. Οι ανθρώπινες σχέσεις, η προσφορά και οι αλτρουιστικές δραστηριότητες, η προσπάθεια κατανόησης των καταστάσεων, το απολαμβάνειν και το βίωμα ευχάριστων στιγμών, η καλή σωματική και πνευματική υγεία, η αυτοπραγμάτωση και η επίτευξη στόχων, η προσωπική ανάπτυξη, η πνευματικότητα, η θρησκευτικότητα και η ηθική στάση ζωής, αποτελούν όλα μερικές μόνο από τις πηγές νοήματος. Όταν ένα άτομο δηλώνει την παρουσία νοήματος σημαίνει πως υπάρχει στη ζωή του δέσμευση, πλαίσιο αναφοράς, αίσθηση πληρότητας κι αίσθηση σημαντικότητας (Debats, 1999; Hill, 2018; Ryff, 1989).
.
Ολοκληρώνοντας αυτό το άρθρο, είναι εξαιρετικά ενδιαφέρον και χρήσιμο να παρουσιαστεί μια βιωματική άσκηση, η οποία έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα αποτελεσματική επιστημονικά και ονομάζεται <<Το αξιακό μου σύστημα>>. Η εν λόγω άσκηση θα μπορούσε να εφαρμοστεί στην πράξη από τους επαγγελματίες όλων των κατηγοριών στην ψυχική υγεία, και με ιδιαίτερα ενθαρρυντικά οφέλη στον τομέα της κοινοτικής ψυχιατρικής φροντίδας, ενώ έχει στόχο κάθε συμμετέχων να προσδιορίσει και να μετρήσει τις προσωπικές του αξίες, τις αποκλίσεις αξιών- δράσης, την επίτευξη αξιών και την επιμονή ενάντια στα εμπόδια για τη διαβίωση με βάση τις αξίες. Είναι ωφέλιμο ο κάθε συμμετέχων να αξιολογήσει την τρέχουσα απόκλιση μεταξύ των αξιών και της πραγματικής ζωής, πού στέκονται και του είδους της ζωής που θέλουν να ζήσουν. Τέλος, η άσκηση αποσκοπεί στην ενίσχυση των δεξιοτήτων αυτογνωσίας, αυτορρύθμισης κι αφοσίωσης.
.
Το αξιακό σύστημα χωρίζεται σε τέσσερις ζώνες ζωής που είναι σημαντικές σχεδόν για όλους τους ανθρώπους: Εργασία/ Εκπαίδευση, Ψυχαγωγία, Σχέσεις και Προσωπική ανάπτυξη. Οι συμμετέχοντες καταγράφουν τις αξίες τους σε καθεμία από αυτές, αναλύουν τα όνειρά τους, τις ιδιότητες και προσδοκίες τους. Οι αξίες δεν είναι ένας συγκεκριμένος στόχος, αλλά ένας τρόπος με τον οποίο θα ήθελαν να ζήσουν τη ζωή τους με την πάροδο του χρόνου( π.χ σταθερές φιλίες, εθελοντισμός, υγιεινή διατροφή, ψυχική ανάπτυξη). Στη συνέχεια, αναστοχάζονται τις αξίες που έχουν γράψει και σκέφτονται γι αυτές μέχρι να φτάσουν στο κέντρο ενός νοερού στόχου, που αντιπροσωπεύει το σημείο εκείνο του πώς ακριβώς θέλουμε να ζούμε τη ζωή σύμφωνα με τις αξίες μας. Κατά συνέπεια, θέτοντας ένα σημάδι σε κάθε περιοχή μπορούν να διαπιστώσουν, αν ζουν απολύτως σύμφωνα με τις αξίες τους, αν έχουν φτάσει στον ιδανικό εαυτό τους, εφόσον είναι κοντά στο κέντρο ή αν αυτό το σημάδι είναι μακριά από το κέντρο σημαίνει ότι η ζωή τους είναι μακριά από εκεί όπου θέλουν να είναι ο ιδανικός εαυτός τους.
.
Θα λέγαμε κατά συνέπεια, ότι η παραπάνω τεχνική θα ήταν δυνατό να χρησιμοποιηθεί ως μια πυξίδα στη ζωή του κάθε ανθρώπου (προσωπική & επαγγελαμτική), έτσι ώστε να αναγνωρίσει ποιες είναι οι αξίες και τα όνειρα του, να διαπιστώσει το σημείο που βρίσκεται στην τρέχουσα χρονική περίοδο της ζωής του και να δεσμευτεί στη συνέχεια, στα βήματα που χρειάζεται να κάνει προκειμένου να ζει καθημερινά μια ζωή με νόημα, γιατί στο τέλος αυτό που έχει τη μεγαλύτερη σημασία δεν είναι το πόσα χρόνια ζήσαμε βιολογικά, αλλά αυθεντικά!
.
ΛΙΘΟΞΟΪΔΟΥ ΣΟΦΙΑ
Ψυχολόγος- Ψυχοθεραπεύτρια, MSc Θετικής Ψυχολογίας,
Ασκούμενη, “IASIS | At Centro”
.
Βιβλιογραφία
- Κατακτώντας την Ευημερία. Θετικές παρεμβάσεις, τεχνικές και βιωματικές ασκήσεις, Εκδόσεις ΤΟΠΟΣ
.